W dziełach literackich od zarania dziejów spotykamy motyw przemiany. Dotyczy to zarówno dzieł niegdyś przekazywanych ustnie, a potem spisanych (mity, podania, legendy, baśnie ludowe), jak i tekstów tworzonych przez konkretnych autorów, znanych badaczom literatury z imienia i nazwiska. Motyw ten obserwujemy od starożytności po czasy współczesne, zatem nasuwa się wniosek, że jest on ludziom potrzebny i to niezależnie od epoki, w której się znajdują, poziomu życia, wieku czy wykształcenia.

Motyw przemiany w literaturze

 

„Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi”
(Owidiusz)

 

Słownik języka polskiego podaje następujące wyjaśnienie słowa „metamorfoza”: zmiana postaci, wyglądu zewnętrznego, przekształcenie się jednej formy w inną; przeobrażenie się, przemiana.

 

„Wieczna przemiana, która się w nas dokonywa, to jest życie”.
(Pola Gojawiczyńska)

 

Przyjrzyjmy się zatem najstarszym przykładom literackim, w których występuje interesujący nas motyw.

Już starożytni Grecy wykorzystali motyw przemiany. Przykładem może być mit o Dafne, która chroniąc się przed zalotami Apolla, została zamieniona przez Gaję (na prośbę nimfy) w drzewo wawrzynu. Nie uchroniło to boginki od osoby zalotnika, Apollo z wawrzynu uplótł sobie wieniec, z którym nigdy się nie rozstawał. Przemiana Dafne w drzewo wawrzynu do dnia dzisiejszego jest symbolem kobiecej niedostępności i dziewictwa. Przemiana pełniła funkcję ratunku.

Znany i często przywoływany jest mit o Niobe – matce, która po stracie dzieci została przez bogów zamieniona w kamień. Jej cierpienie było tak wielkie, że nawet z kamienia płynęły łzy. Motyw przemiany posłużył do ukazania ogromnego cierpienia.

Proteusz – bożek morski – posiadł zdolność wieszczenia i przeobrażania się w różne postacie: np. lwa, węża, stąd mianem proteusa/proteusza określa się osobę często zmieniającą poglądy, niestałą w uczuciach; człowieka o zmiennej naturze.

Przywołując motyw przemiany, nie sposób nie wspomnieć o „Przemianach” („Metamorfozach”) Owidiusza. Jego dzieło to zbiór poematów, zostały w nich wykorzystane i przetworzone mity, które znał poeta – pokazał w nich ludzi przybierających postacie zwierząt, drzew, kwiatów. Dzieło Owidiusza przez wieki aż do dziś jest inspiracją dla wielu pisarzy, malarzy, kompozytorów, a przemiana jest potraktowana nie tylko jako możliwość przybierania różnych postaci, ale także pozwala wyjaśnić zjawiska przyrody, motywy działania ludzi czy też ukazać zmienność ludzkich charakterów.

W Biblii znajdziemy także motyw przemiany. W Starym Testamencie poznajemy żonę Lota, która uciekała z mężem i córkami z poddanej zagładzie Sodomy. Wszyscy otrzymali zakaz odwracania się i patrzenia na niszczone miasto, jednak kobieta nie wypełniła owego zakazu – obejrzała się, za co została zamieniona w słup soli. Motyw przemiany posłużył jako przykład kary za nieposłuszeństwo.

Często przywoływana jest historia Hioba – bogatego, szanowanego człowieka zmienionego w nędzarza dotkniętego trądem, odtrąconego przez wszystkich. Jednak jego wiara w Boga, w sprawiedliwość boskich wyroków pozostały niezachwiane i w nagrodę Hiob odzyskał utracone dobra i zaszczyty – zostały pomnożone w dwójnasób. Motyw przemiany pokazuje z jednej strony życiową katastrofę, z drugiej zaś – możliwość odwrócenia losu przez człowieka i jego niezachwianą wiarę w Boga.

Znamy także przemianę wody w wino podczas wesela w Kanie Galilejskiej przedstawioną w Nowym Testamencie. Mamy tu do czynienia z cudem, który dokonał się na skutek przemiany dokonanej przez Jezusa. W tej części Biblii poznajemy także postać żydowskiego faryzeusza Szawła – początkowo prześladowcy Chrystusa i jego uczniów. Za jego przyczyną wielu chrześcijan zostało aresztowanych i pozbawionych życia. Jednak Szaweł przechodzi przemianę – podczas podróży do Damaszku ukazał mu się Jezus, pytając, dlaczego tak bardzo go prześladuje. Poganin oślepiony blaskiem, na skutek spotkania nawrócił się na chrześcijaństwo, przyjął chrzest, zmienił imię na Paweł i stał się gorliwym wyznawcą nauk Jezusa. Paweł głosił Ewangelię i z prześladowcy stał się obrońcą chrześcijan. Metamorfoza Pawła symbolizuje łaskę i umiejętność wybaczania przez Boga. Nowotestamentowa przypowieść o synu marnotrawnym jest historią człowieka, który był przeświadczony o swojej samodzielności, zaradności i niezależności, ale lekkomyślnie roztrwonił majątek i popadł w biedę. Stał się przymierającym głodem samotnym nędzarzem. Jego przemiana pozwoliła mu przyznać się do błędów, wrócić do ojca i ukorzyć się przed nim, dzięki czemu dostał szansę na powrót do godnego życia. Ta metamorfoza symbolizuje uniżoność człowieka wobec Boga – łaskawego, wybaczającego i wyrozumiałego ojca.

Niezastąpionym źródłem, z którego możemy czerpać i obserwować motyw przemiany, są oczywiście baśnie. Dzieci poznają je w wieku kilku lat, ale znaczenia ukryte w baśniach pozwalają radzić sobie z problemami, które pojawią się w czasie dojrzewania lub w dorosłym życiu. Za przykład może posłużyć baśń o królewnie Śnieżce. W tekście występuje motyw trzech kropli krwi. Krew pojawia się, kiedy matka królewny kłuje się w palec podczas szycia. Krew spada na śnieg. Biel śniegu ma tu ukryte znaczenie – oznacza czystość, dziewictwo, a zima to uśpione życie, martwota. Konieczna jest przemiana, aby zaistniało życie w całej okazałości, symbolem życia jest oczywiście krew. Każda z kropli oznacza inny czas w życiu kobiety (dziewczyny) – pierwsza kropla oznacza dojrzewanie – pierwszą miesiączkę, druga to inicjacja seksualna, trzecia to narodziny dziecka. Oczywiście mali odbiorcy baśni o królewnie Śnieżce nie odczytają symboliki tej przemiany, ale baśnie są nie tylko dla dzieci, znają je dorośli, czytają je i opowiadają, a zawarty w nich motyw przemiany zapada w podświadomość odbiorcom w różnym wieku. Przemianę przechodzi także inna bohaterka – Kopciuszek. Z biednej, upokarzanej przez macochę i siostry, zapracowanej, ubrudzonej w popiele dziewczyny zmienia się w wybrankę księcia, szczęśliwą, piękną, docenianą, kochaną żonę. Przemiana Kopciuszka to symbol wyzwalania się z kompleksów. W baśni Braciszek i siostrzyczka mamy wyraźnie ukazany motyw przemiany – poddany jej zostaje braciszek, który łamiąc przestrogę i zakaz wydane przez siostrzyczkę, pije wodę z zakazanego źródełka i zamienia się w jelonka. Siostrzyczka uosabia świat nakazów i zakazów, a braciszek naturę. Przemiana symbolizuje skutki łamania zakazów.

„Ci, co w nic się nie przemieniają, nie stają się sobą”.
(Antoine de Saint-Exupery)

Lektury zawarte w podstawie programowej w drugim etapie kształcenia, czyli w klasach IV–VIII szkoły podstawowej, wielokrotnie zawierają motyw przemiany. Zajdziemy go w Balladynie Juliusza Słowackiego – główna bohaterka z prostej, wiejskiej dziewczyny stopniowo zmienia się w okrutną i gotową na wszystko zbrodniarkę. Popełnia serię zbrodni, a motyw przemiany ukazuje, jak bardzo człowiek poddaje się złu i żądzy władzy; jest to metamorfoza negatywna, która umożliwia narastanie zła i doprowadza do śmierci tytułowej bohaterki z jej własnego rozkazu.

Jacek Soplica – bohater Pana Tadeusza Adama Mickiewicza przechodzi zarówno przemianę wewnętrzną, jak i zmienia swój wygląd. Z hulaki, utracjusza, rzezimieszka przeistacza się w spokojnego, pokornego mnicha ogarniętego myślą o odzyskaniu utraconej czci i zmazania ze swego imienia piętna zdrajcy oraz podejmującego działania prowadzące do odzyskania przez ojczyznę wolności. Przemiana Jacka jest symbolem determinacji i odwagi, pokazuje, że sytuacje tragiczne mogą stać się zaczątkiem pozytywnych zmian.

Bohaterowie powieści Henryka Sienkiewicza to niejednokrotnie postacie przechodzące przemianę. W Potopie jest to Andrzej Kmicic, który zmienia swoją tożsamość i przyjmuje nazwisko Babinicz. Jego życie nie jest wolne od błędnych i tragicznych decyzji oraz czynów – zabija szlachtę Laudańską, składa przysięgę wierności zdrajcy ojczyzny – Januszowi Radziwiłłowi. Kiedy poznaje swój błąd, zmienia się diametralnie – z porywczego i bezmyślnego hulaki przeistacza się w pokornego, myślącego człowieka walczącego w obronie ojczyzny. Chce także zmazać piętno zdrajcy i odzyskać uczucia kobiety. Przemiana ukazuje możliwość naprawy i odkupienia win.

Kolejną Sienkiewiczowską postacią poddaną metamorfozie jest Jurand ze Spychowa – bohater Krzyżaków. Początkowo okrutny, mściwy, porywczy, odważny i hardy, zajadły wróg i prześladowca Krzyżaków zmienia się w pokornego i miłosiernego człowieka, który rezygnuje z zemsty i możliwości pozbawienia życia Zygfryda. Mimo iż Krzyżak doprowadził do śmierci córki Juranda, okaleczył, upokorzył i złamał niegdyś potężnego komesa, Jurand przebacza wrogowi i puszcza go wolno. Przemiana mściwego i walecznego rycerza w pokornego chrześcijanina jest symbolem oddania się woli Boga, rezygnacji z zemsty, pogodzenia się z cierpieniem. Metamorfozę przechodzą także Marek Winicjusz oraz Chilon Chilonides – bohaterowie Quo vadis. Marek jest typowym reprezentantem rzymskiego stylu życia – lubuje się w cielesnych rozrywkach, bierze udział w ucztach Nerona, jest skupionym na sobie egocentrykiem, człowiekiem porywczym, agresywnym, a kobiety traktuje przedmiotowo, liczą się wyłącznie jego potrzeby i emocje. Wobec chrześcijan odczuwa nienawiść, nie rozumie ich i gardzi nimi, a ich postępowanie budzi w nim wściekłość, ponieważ nie spełniają jego rozkazów i oczekiwań. Jednak w egoistycznym poganinie stopniowo zachodzi zmiana – rodzi się w nim miłość do Ligii, zaczyna interesować się życiem i poglądami chrześcijan, których próbuje zrozumieć, zaakceptować, a nawet naśladować. Z hulaki, egocentryka, cynika gardzącego słabszymi od siebie przeistacza się w człowieka kierującego się altruizmem, wyznawcę Chrystusa. Chociaż jego przemiana nie jest wolna od potknięć, trwa dosyć długo i wymaga pracy nad sobą, Marek zmienia się. Metamorfoza ta jest symbolem przemiany wywołanej miłością.

Chilon z kolei jest chciwym i cynicznym oszustem, skłonnym do największych podłości, aby osiągnąć korzyść finansową. Podstępnie zaprzyjaźnia się z chrześcijanami, a następnie wydaje ich Neronowi, zdradza tych, od których otrzymał pomoc, którzy mu zaufali i uważali za człowieka uczciwego. Cilon Chilonides zmienia się, widząc, do czego doprowadziły jego knowania, czuje się winny cierpi...

Aby przeczytać dalszą część artykułu,